Kościół parafialny pw. św. Anny

Kościół został wzniesiony prawdopodobnie wkrótce po lokacji miasta. Pierwszy dokument, wskazujący, że w Ząbkowicach znajdował się kościół pochodzi z 27 września 1292 r – z tego dnia pochodzi dokument wystawiony przez Krystiana proboszcza Sadlna i Ząbkowic. Pierwotnie bowiem kościół w Ząbkowicach był jedynie filią parafii w Sadlnie.

Z 14 października 1302 roku pochodzi pierwsza informacja o budowie kościoła. Wymieniony wcześniej proboszcz Krystian pisze, że zmarły wójt Hermann na łożu śmierci zapisał dla zbawienia swojej duszy jemu i jego następcom 1 ferton czynszu rocznego. Jego syn i następca imieniem Arnold dołożył jeszcze kolejną darowiznę za duszę swoją i swojej matki Katarzyny. W zamian w rocznicę oraz w wigilię rocznicy śmierci wójta Hermanna i jego małżonki Katarzyny proboszcz miał odprawiać mszę w intencji zbawienia ich duszy.

W styczniu 1330 roku parafia otrzymała kolejne darowizny od księcia Bolka II ziębickiego – 2,5 łana ziemi w Tarnowie oraz dochody z 21 łanów ziemi w Strąkowej. Dochód z majątku w Strąkowej był przeznaczony na ufundowanie ołtarza św. Krzyża do świeżo wybudowanego kościoła.

Budowla bardzo szybko uległa zniszczeniu. Prawdopodobnie w połowie XIV wieku kościół uległ spaleniu podczas pożaru. Nową świątynię ufundował król czeski Karol IV. Jako datę ukończenia budowy podaje się 1413 lub 1415 rok. W tym okresie do Ząbkowic przeniesiono ze Zwróconej siedzibę archiprezbiteratu (dekanatu).

Również i ta budowla bardzo szybko uległa zniszczeniu. W kwietniu 1428 roku husyci spalili miasto – spłonęła większość budynków mieszkalnych, kościół i klasztor Dominikanów (obecny kościół Podwyższenia Krzyża Św. przy ul. Grunwaldzkiej) oraz kościół parafialny, który nosił wówczas wezwanie Najświętszej Marii Panny. Podczas odbudowy świątyni do starego prezbiterium dobudowano nową nawę główną nawy boczne oraz dwie boczne kaplice. Prace zostały ukończone w 1453 roku. Trzy lata później został ufundowany ołtarz główny ku czci Najświętszej Marii Panny, Trzech Króli oraz świętych: Katarzyny, Jana i Andrzeja. W kościele znajdowało się wówczas aż 17 ołtarzy.

W 1447 roku obok plebani kościoła została założona mennica, która 60 lat później została przeniesiona do Złotego Stoku.

Kolejny główny ołtarz ufundowano w 1492 roku (Przetrwał on do 1638 roku). Pięć lat później ufundowano nową ambonę.

W 1507 roku nad zakrystią wzniesiono kaplicę bractwa maryjnego. W późniejszym czasie pomieszczenie to było nazywane biblioteką, nie wiadomo, skąd wzięła się ta nazwa, ponieważ kaplica prawdopodobnie nigdy nie pełniła takiej funkcji. W tym samym roku zbudowano murowany ganek łączący kościół z Krzywą Wieżą – ówczesną dzwonnicą.

W 1544 roku pośrodku prezbiterium ustawiono nagrobek tumbowy księcia Karola I z Podiebradu oraz jego żony księżniczki Anny Żagańskiej. Nagrobek, wykonany przez Ulryka z Żagania ufundowali synowie książęcej pary. 11 lat później nagrobek otoczono żelazną kratą, którą wykonał kowal Adam Hübrig z Ząbkowic.

Już wówczas świątynia znajdowała się w bardzo złym stanie a sklepienia kościoła groziły zawaleniem. W lipcu i sierpniu 1547 roku wykonano nowe sklepienia naw bocznych, prace nad przykryciem nawy głównej oraz prezbiterium ukończono w 1563 roku..

W 1562 roku pastor Knobloch ukończył budowę domu parafialnego, rozpoczętą w 1520 roku przez katolickiego proboszcza Jakoba Klose. W międzyczasie, w 1538 roku, zarządzeniem synów Karola I Podiebrada, którzy po śmierci ojca przeszli na protestantyzm, wszystkie świątynie w mieście przeszły w ręce ewangelików. Dom parafialny przebudowano po raz kolejny w 1611 roku.

We wrześniu 1619 roku ostatni ząbkowicki pastor Abraham Kirsten poświęcił nową ambonę, która istnieje do dzisiaj. Dziesięć lat później Ząbkowice objęte zostały rekatolicyzacją a kościół ponownie został zwrócony katolikom.

Kilkanaście lat później świątynia jeszcze raz na krótko przeszła w ręce protestantów. W 1632 roku Szwedzi zajęli miasto. 10 września tego samego roku mieszczanie wygnali katolickiego proboszcza Heltzela, który cudem uszedł z życiem. Proboszcz udał się do Wiednia, gdzie przedstawił swoją sprawę cesarzowi. W mieście przywrócono ewangelickie nabożeństwa oraz powołano protestanckiego pastora. Jednak już w listopadzie miasto zajęły wojska cesarskie. Pastor Gebhard uciekł z miasta, cesarz zaś nakazał by katolickiemu proboszczowi zostały zwrócone parafia oraz wszystkie jego zrabowane rzeczy. Mieszczanie musieli być posłuszni rozkazowi cesarza. Delegacja mieszkańców miasta udała się do proboszcza, który mieszkał wówczas w Kłodzku i poprosiła go o powrót do Ząbkowic. Dodatkowo protestanci z Ząbkowic, Sadlna, Strąkowej i Jaworka zostali ukarani zakazem śpiewu i bicia w dzwony podczas ceremonii pogrzebowych. Zakaz ten obowiązywał do 1708 roku.

W 1680 roku przykościelny cmentarz został otoczony murem.

4 lipca 1735 roku nagrobek pary książęcej usunięto ze środka prezbiterium i umieszczono go pod ścianą północną.

W 1754 roku zlecono wykonanie nowego ołtarza głównego, który zachował się do dziś. W tym samym czasie powstały również rzeźby czterech ewangelistów, które znajdują się w prezbiterium obok ołtarza.

W 1815 roku nagrobek księcia Karola I i jego żony Anny przeniesiono do kaplicy Kauffunga w bocznej nawie. Kolejnych ważnych zmian dokonano w II połowie XIX wieku: w 1861 roku z kościoła podominikańskiego przeniesiono obrazy drogi krzyżowej, dwa lata później przeprowadzono remont organów, w 1880 roku wykonano nowy ołtarz do kaplicy św. Anny, wreszcie w latach 1895 – 1897 przeprowadzono generalny remont wnętrza świątyni, podczas którego niestety usunięto z wnętrza wiele zabytkowych przedmiotów, między innymi renesansowe stalle rajców miejskich oraz starszych cechu wykonane w 1584 roku. Obecnie stalle są własnością Muzeum Narodowego we Wrocławiu. W 1915 roku zburzono budynek dawnej szkoły katolickiej, który znajdował się obok kościoła i wzniesiono bramę, w którą wmurowano XVI wieczną tablicę pochodzącą z budynku szkoły.

Obiekty godne uwagi

Ołtarz główny

Obraz w głównym ołtarzu, przedstawiający św. Annę z rodziną, został namalowany w 1701 roku przez nadwornego malarza biskupów wrocławskich Johanna Clayssensa z Antwerpii. Obraz został przeniesiony ze starego ołtarza do nowego, wykonanego w 1754 roku. Święta Anna siedzi na kamiennym stopniu, na kolanach trzyma Dzieciątko Jezus, obok klęczy Maria. Obok Marii klęczy mały Jan Chrzciciel. Za plecami św. Anny stoi jej mąż, św. Joachim. W górze widnieje postać Boga w otoczeniu aniołów. Po obu stronach obrazu stoją figury św. Piotra z pękiem kluczy i św. Pawła z mieczem i otwartą księgą. Pod obrazem znajduje się tabernakulum. Na szczycie tabernakulum znajduje się postać kobiety z zakrytą twarzą, trzymająca w lewej ręce krzyż a w prawej kielich. Jest to alegoria Wiary. Niżej stoją Nadzieja i Miłość.

Nagrobek księcia Karola I i jego żony Anny Żagańskiej w kaplicy Kaufunga

Karol I urodził się w Kłodzku 4 maja 1476 roku. W wieku 12 lat ożenił się z ośmioletnią księżniczką Anną Żagańską. Ponieważ nowożeńcy byli w chwili zaślubin dziećmi, faktyczne zawarcie małżeństwa nastąpiło dopiero w 1495 roku. Z ich związku urodziło się 12 dzieci. Książę Karol był niewątpliwie najwybitniejszym ząbkowickim władcą, którego długoletnie panowanie przyniosło miastu rozkwit i dobrobyt. Z jego polecenia zbudowano nowy renesansowy zamek, którego ruiny istnieją do dzisiaj.

4 lipca 1735 roku nagrobek usunięto ze środka prezbiterium i umieszczono go pod ścianą północną. W 1815 roku nagrobek zupełnie usunięto z prezbiterium i przeniesiono do kaplicy Kauffunga, gdzie znajduje się do dziś.

Postaci są przedstawione w pozycji leżącej, mają otwarte oczy. Książę po swojej lewej ręce ma miecz, po prawej Misericordię. W prawej ręce trzyma chorągiew z herbem składającym się z jego herbu rodowego oraz herbów ziem rządzonych przez Podiebradów.

Na bocznych ścianach nagrobka znajdowało się niegdyś łącznie 14 tarcz herbowych ziem, którymi władali Podiebradowie, bądź z których władcami byli spokrewnieni. Do dzisiaj zachowało się jedynie sześć. Są to herby księstwa opolskiego, Bawarii, Sycylii, Badenii, księstwa ziębickiego, Lotaryngii. Z pozostałych herbów zachowały się jedynie napisy, które niegdyś znajdowały się nad tarczami.

Obecnie kaplica jest zamknięta, służy jako magazynek, nagrobek nie jest więc udostępniony. Stan zabytku już od dawna jest bardzo zły, wiele elementów odpadło i zostało złożonych luzem (w tym jedna z brakujących tarcz herbowych). Nagrobek wymaga pilnego remontu.

Płyta nagrobna Sigmunda Kauffunga

Renesansowa płyta Sigmunda Kauffunga von Chlum jest wmurowana w ścianę kaplicy Kauffunga. Obecnie znajduje się obok nagrobka Karola I Podiebrada i jego żony Anny Żagańskiej. Przedstawia ona brodatego rycerza w bogato zdobionej zbroi. Tablica jest częściowo uszkodzona – brakuje tarczy herbowej w rogu.

Ambona

Ambona w kościele św. Anny powstała w 1619 roku a więc w czasach, gdy kościół znajdował się w rękach ewangelików. Fundatorem ambony była ówczesna ząbkowicka rada miejska. Stąd wykorzystanie w wystroju ambony charakterystycznych dla protestantów wątków biblijnych.

Wykonanie ambony powierzono Janowi Grunbergerowi. Z dwóch tablic, umieszczonych przy wejściu na ambonę dowiadujemy się, że wykonanie ambony kosztowało 1500 talarów. Kolejne 400 talarów oraz 4 korce zboża otrzymał malarz – mistrz Braumer.

Ambona została wykonana z piaskowca, gabra i alabastru. Ambonę zdobi osiem alabastrowych płycin przedstawiających sceny ze Starego Testamentu (na balustradzie schodów) oraz Nowego Testamentu (na ambonie). Płyciny przedstawiają: Wygnanie z raju, Sen Jakuba, Ofiarę Abrahama, Wniebowstąpienie Eliasza, Pokłon pasterzy, Chrzest Chrystusa, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie.

Na cokołach siedzą postacie czterech ewangelistów: św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza i św. Jana.

Bardzo ciekawym elementem jest podpora ambony przedstawiająca postacie biblijnego proroka Habakuka oraz anioła. U stóp Habakuka leży lew. W prawej ręce trzyma dzban, lewa jest uniesiona do góry. Obok na wysokim postumencie klęczy anioł, który podpiera się lewą ręką a prawą trzyma proroka za włosy. Postaci anioła brakuje skrzydła. Scena nawiązuje do wydarzeń opisanych w biblijnej księdze Daniela (Dn 14, 33 – 39). Obecnie grupa rzeźb nie jest dobrze widoczna, ponieważ zasłaniają ją ławki.

Epitafium wnuka Wita Stosza

Wit Stosz Młodszy był synem złotnika ze Zgorzelca, trzeciego z kolei syna wielkiego renesansowego rzeźbiarza Wita Stosza, twórcy ołtarza w Kościele Mariackim w Krakowie. Prawdopodobnie sławny rzeźbiarz, będąc majętnym człowiekiem, zainwestował swe pieniądze w spółkę prowadzącą kopalnię złota w Złotym Stoku. Wspólnicy okazali się jednak nieuczciwymi ludźmi. Stosz wytoczył im proces sądowy, który jednak nie skończył się pomyślnie dla rzeźbiarza. Być może wnuk przyjechał do Ząbkowic w celu odzyskania majątku dziadka. Zmarł 15 sierpnia 1569 roku Jego krewni ufundowali epitafium, które znajduje się obok bocznego wejścia na północnej ścianie kościoła.

Kaplica św. Anny

Obecny barokowy wystrój kaplicy pochodzi z 1772 roku. Wtedy to ówczesny proboszcz Marcin Koblitz nakazał gruntowną restaurację kaplicy oraz pokrycie jej sklepienia nowymi malowidłami. Fresk na sklepieniu przedstawia cztery postaci kobiece uosabiające cztery cnoty: Wiarę, Nadzieję, Miłość i Sprawiedliwość. Autorem malowidła jest Johann Michael Steiner.

Obraz na ołtarzu kaplicy został wykonany przez wybitnego ząbkowickiego malarza Bernarda Krause. Przedstawia świętą Annę, która wskazuje swojej córce Marii fragment Biblii. Obok stoi mąż świętej, święty Joachim. Obraz powstał prawdopodobnie w latach 90 – tych XVIII wieku. Sam ołtarz pochodzi z 1880 roku.

Barokowe organy

Zostały wykonane przez mistrza Hansa Jakoba Z Nysy w 1731 roku. Organy były remontowane w 1863 roku przez Moritza Müllera.

Chrzcielnica

Barokowa chrzcielnica znajduje się w niewielkiej kaplicy, oddzielonej od prezbiterium kratą. Została wykonana w II połowie XVIII wieku. Na pokrywie chrzcielnicy znajduje się scena chrztu Chrystusa. Nad głową Chrystusa znajduje się oko Opatrzności, od którego odchodzą promienie.

Rzeźba św. Jana Nepomucena

Przy murze, który niegdyś otaczał teren przykościelnego cmentarza znajduje się piaskowcowa rzeźba św. Jana Nepomucena, wykonana w XVIII wieku. Sposób przedstawienia postaci świętego jest bardzo rzadki – Jan Nepomucen klęczy na obłokach, spomiędzy których wychylają się główki aniołów.

Wyjątkowość figury, poza niespotykanym sposobem ujęcia postaci, polega również na tym, że figura powstała jeszcze przed beatyfikacją jednego z najpopularniejszych śląskich świętych. Jest najstarszą zachowaną na Śląsku figurą Jana Nepomucena.

Fundatorka pomnika była Jadwiga von Giller, żona Franza Leopolda, sekretarza księstwa ziębickiego.

ŹRÓDŁO: zabkowiceslaskie.pl